Azərbaycanda idman – bu, ortaq yaddaş və ortaq emosiyalar deməkdir. Kənd meydançalarının tozundan Çempionlar Liqasının arenalarının işığına qədər – o, regional fərqləri, nəsil boşluqlarını və gündəlik qayğıları aşan «biz» hissini yaradır.
Ənənələr: Çövkən və icma gücü
Bu hekayənin başlanğıcı – əsrlərlə Qarabağ otlaqlarında oynanılan çövkəndir (chovqan) – Qarabağ atlarında keçirilən komanda şəklində atüstü oyun. Bu gün o, təcili qorunmağa ehtiyacı olan qeyri-maddi mədəni irs elementi kimi rəsmi şəkildə tanınıb: 2013-cü il 3 dekabr tarixində «Chovqan, a traditional horse-riding game in the Republic of Azerbaijan» UNESCO-nun müvafiq siyahısına daxil edilib. Yerli icmalar üçün bu, yalnız idman deyil, həm də musiqisi, bayram ritmi və atçılığa qürur hissi ilə müşayiət olunan bir ortaq mərasimdir.
Gündəlik birlik: güləş və cüdo
Ənənələrdən – gündəlik həyata: həyətlərdə və məktəb idman zallarında birlikdə oynamaq vərdişi yaranır. Güləş və digər döyüş növləri təkcə məşhur olmayıb – Azərbaycan məhz «döyüş» idman növlərində tarixi olaraq ən çox Olimpiya medallarını qazanıb, xüsusilə güləş və cüdoda. Bu, yekun cədvəllərdə də görünür: ölkənin Olimpiya Oyunlarındakı medallarının böyük hissəsi döyüş növlərinə düşür. Ortaq effekt – böyük yarışlarla mütəmadi güclənən milli qürurdur.
Birlik anları: Paris-2024
Paris-2024 qələbələrin şəhərlə kənd arasındakı sərhədləri necə sildiyini xatırlatdı. Cüdoda iki qızıl fişəng – Hidayət Heydərov (−73 kq) və Zelim Kotsoyev (−100 kq) – ümummilli sevinc anlarına çevrildi: rayon mərkəzlərindəki çayxanalardan paytaxt prospektlərinə qədər. Bu cür triumflar yalnız medallar haqqında deyil, bir-birinə olan etimad və «bizim bacarırıq» hissi haqqındadır.
Zəka oyunda: şahmat üfüqi icma kimi
Azərbaycan təkcə güc şkalası ilə birləşmir. İdman kimliyinin «ağıllı» tərəfi – şahmatdır. Burada da uzun tarix var: uşaq dərnəklərindən dünya səviyyəli qrossmeysterlərə qədər, məsələn, 2019-cu ildə Dünya Kubokunu qazanmış Teymur Rəcəbov. Komanda titulları və güclü fərdi karyeralar minlərlə həvəskar və azarkeşdən ibarət bütün yaş qruplarını əhatə edən üfüqi icma yaradır.
Kütləvi emosiya: futbol və «Qarabağ»
Futbol – müasir emosiyaların siniridir. «Qarabağ» klubunun tarixi, bəlkə də, birliyin ən parlaq metaforasıdır. Klub Ağdamdan gəlir, lakin uzun illərdir ev oyunlarını Bakıda keçirir. Respublika stadionundakı Avropa axşamları bütün ölkədən azarkeşlər üçün ortaq bayrama çevrilib.
Bu komanda ümumi təsəvvürdə – «qaçqın» klub və müharibə nəticəsində didərgin düşən insanların simvoludur. Bu ölçünü beynəlxalq materiallar və sənədli layihələr də təsvir edir. İdman baxımından isə məhz «Qarabağ» avrokubokların yaz mərhələsinə çıxaraq və regionun «kiçik» futbolu haqqında stereotipləri qıraraq bütün Cənubi Qafqaz üçün yeni üfüqlər açıb.
Ortaq məxrəc: idman ölkəni necə «tikib-birləşdirir»
Fərdi idman növlərinin ortaq kimliyə necə toplandığını ümumiləşdirmək üçün aşağıda əsas rolların qısa siyahısı verilir:
- Ənənəvi çövkən – ortaq yaddaşın dili.
- Güləş və cüdo – intizam və gündəlik zəhmətə inam.
- Şahmat – intellektual qürur.
- Futbol – sevinci və həmrəyliyi böyüdən kütləvi emosiya.
Nəticədə – ölkə xəritəsi idman ritualları ilə tikilib: kənd bayramından paytaxt derbisinə, həyət turnirindən Olimpiadaya qədər.
Məhz buna görə Azərbaycanda idman – nəticədən daha çox şeydir. Bu, qarşılıqlı tanınma dilidir: biz müxtəlif yerlərdən gəlirik, amma eyni hekayələri yaşayırıq. Qarabağ atları çovqan ritmində yarışarkən, paytaxt həyətlərində şahmat fiqurları hərəkət etdiyi və böyük arenalarda yeni çempionlar yarandığı müddətcə – bu dilin gələcəyi var.
